یادداشت هایی بر فیلم طعم گیلاس

1

چند سال پیش به همراه خانواده به مراسم تشییع جنازه یکی از اقوام رفته بودیم . اواخر فصل بهار بود . طبق معمول همیشه ، من وقتی به قبرستان برای زیارت اهل قبور می روم ، احساس عجیبی پیدا می کنم و معمولاٌ روزی را تصور می کنم که خودم هم در کنار بقیه مردگان در خاک باشم . این افکار همیشه هنگام رفتن به چنین جاهایی به من دست می دهد . فارغ از بحث خوشایند یا ناخوشایند بودن این حس ، جالب تر از آن ، غریب بودن آن و بی نتیجه ماندن این افکار است که همیشه برای من عجیب و حیرت آور بوده است .

بعد از مراسم خاکسپاری در قبرستان بهشت رضا ، وقتی سوار ماشین شدیم ، از آنجا که مادرم بسیار به میوه گوجه سبز علاقه دارد و هر سال فصل کوتاه گوجه سبز ، ترجیح می دهد هیچ میوه ای جز گوجه سبز نخورد ، یک پاکت پر ، از کیفش بیرون آورد و به همه ما داد . من هنوز حواسم کاملاٌ سر جایش نبود ؛ با اولین گازی که به یک گوجه سبز زدم ، یکباره از عالم برزخ و قیامت به این دنیا برگشتم و مثل همیشه مزه ترش آن به زیر دندانم آنچنان بزاقی ترشح کرد که تمام بدنم مور شد . ناگهان به خود آمدم و پنداشتم یقیناٌ اولین نعمتی که انسان بعد از مرگ از آن محروم می شود ، همین مزه سرد گوجه سبز است . طعم ملس گوجه سبز یعنی طعم زندگی . نه شیرین است که فقط شیرین باشد و نه تلخ است که بد باشد و نه تند است که بیازارد ؛ ملس است . آن را می چشی و همه سلولهای بدنت آن را حس می کنند . حیف از زندگی که دیگر بعد از مرگ این مزه ها را حس نمی کنیم و این حداقل زیبایی زندگیست که بعد از مرگ دیگر آن را تجربه نخواهیم کرد .

این خاطره را نقل کردم از چند سال پیش و برایم جالب بود که فیلم (( طعم گیلاس )) کیارستمی که دیروز آن را برای اولین بار و بعد از سیزده سال از زمان ساخت فیلم دیدم ، دقیقاٌ همین مطلب را به بیننده منتقل می کند و یکی از شخصیت های فیلم هم به ذکر خاطره ای شبیه همین ماجرا می پردازد و برای نقش اصلی داستان که می خواهد خودش را بکشد ، تعریف می کند که روزگاری او نیز از این زندگی سیر شده بود و می خواست به دلیل مشکلات مادی خودش را خلاص کند . یک شب با طنابی در دست به دنبال درختی می گردد تا خود را از آن حلق آویز کند و برای همیشه خودش را از این زندگی راحت کند . بعد از مدتی گشتن درختی پیدا می کند ، ولی هر چه تلاش می کند و طناب را به بالا پرت می کند طناب به درخت گیر نمی کند و مجبور می شود خودش از درخت بالا رود . ناگهان دستش به میوه های درخت برمی خورد و چند میوه می چیند و می خورد و متوجه می شود که درخت ، توت است . از این خوش شانسی به وجد می آید و شروع به خوردن توت ها می کند . کم کم سپیده می زند ، صبح می شود و منظره زیبایی نمایان می شود و بعد هم سروکله بچه ها پیدا می شود و مرد می فهمد که آنجا حیاط یک مدرسه بوده است بچه ها از مرد می خواهند که شاخه را تکان دهد تا آنها هم بتوانند از میوه های درخت بخورند . او نیز این کار را می کند و بچه ها هم خوشحال می شوند . بالاخره او از درخت پایین می آید و با یک سبد توت به خانه نزد همسرش بازمی گردد . مرد ازعان می کند که مشکل زندگی او با این ماجرا حل نمی شود ولی این باعث می شود که فکرش عوض شود و از آن پس به زندگی به گونه ای دیگر بنگرد .   

 

 ۲ 

طعم گیلاس بسیار زیبا ساخته شده است . یکدست است . بیننده را جذب می کند ، خسته نمی کند ، موضوعی مهیج دارد ، اما یک فیلم هیجان انگیز سطحی نیست . فیلم عباس کیارستمی است ، عمق دارد . تکیه بر بازیگری قوی ، نبود موسیقی را کمتر به یاد می آورد . متفکرانه ساخته شده ، چون راجع به انسان است . انسان خلیفه الله ، اما سرگشته ، انسان رها شده ، جامانده و وامانده در دنیا . انسانی که می خواهد مختار باشد ، حتی در مردن خود . ادعا می کند این چه اشرف مخلوقاتی است که اختیار مرگ و زندگی خود را ندارد ؟ نگاهی جبری به زندگی دارد ، اما در وجود خود ، خدا را مهربان تر از آن می پندارد که انسان را مجبور و محکوم به زندگی کند . روحیه شخص اول فیلم طعم گیلاس شبیه روحیه صادق هدایت است . "صادق هدایت چرا خودکشی کرد ؟" سوالی که همواره از دکتر شریعتی می شد و او خود می گوید که در جواب به مقتضای حال خود و نیز حال سائل ، هر بار به هر طریقی سوال کننده را قانع می کرد اما در آخر خود هیچ گاه قانع نمی شد . گاه می گفت یأس  فلسفی ، گاه پریشانی فکری وخلأ اعتقادی ، گاه بی ایمانی به همه چیز و همه کس ، گاه آشفتگی وضع اجتماعی ، گاه اختلالات عصبی و بحران های روحی . . . بگذریم .

اما کیارستمی در لایه ای پنهان تر از این که گفتم ، شاید، رنجی دیگر را در نظر دارد ، در جامعه امروز ، از هیچ کس توقع هیچ چیز نمی توان داشت ، حتی برای اینکه بعداز مردنت ، جسم بی جان تو روی زمین نباشد و آسوده به زیر خاک رود ، به دیگران التماس می کنی و کسی حاضر نمی شود این کار را برای تو انجام دهد . کمترین کاری که می شود از کسی خواست اینکه بدون ایجاد زحمت برای کسی طی یک تصمیم گیری شخصی بخواهی خودت را از این زندگی برهانی و فقط یک نفر باشد که خاطرت را آسوده کند که پس از مرگ ، جنازه ات را بپوشاند ؛ ولی نمی یابی و دعبل وار صلیبت را بر روی زمین هر روز از گوشه ای به گوشه ای می کشانی و نمی یابی . آیا اسارت و جبر زندگی را از این بهتر می توان نشان داد ؟ آیا از این بهتر می توان نفس پرستی و حب خویشتن را حتی در خودکشی کردن ، به بیننده نشان داد ؟ بیاد می آورم صحنه ای از فیلم  را که طلبه افغانی مرد را به صرف غذا دعوت می کند و او پاسخ می دهد که املت برایش خوب نیست !

جایزه نخل طلایی جشنواره کن در سال 97 به این فیلم تعلق می گیرد .